7.10.2 कक्षा- सप्तमी, विषय:- संस्कृतम् दशमः पाठः (विश्वबन्धत्वम्) अभ्यासः Class- 7th, Subject- Sanskrit, Lesson- 10 (VishvBandhutvaM) - Abhyaas
7.10.2 कक्षा- सप्तमी, विषय:- संस्कृतम्
दशमः पाठः (विश्वबन्धत्वम्) अभ्यासः
Class- 7th, Subject- Sanskrit, Lesson- 10
(VishvBandhutvaM) - Abhyaas
************************************
नमो नमः।
सप्तमीकक्ष्यायाः रुचिरा भाग-2 इति पाठ्यपुस्तकस्य शिक्षणे स्वागतम्।
अद्य वयं दशम-पाठस्य अभ्यासकार्यं कुर्म: ।
पाठस्य नाम अस्ति -
विश्वबन्धत्वम्
अहं डॉ. विपिन:।
************************************
दशमः पाठः (विश्वबन्धत्वम्)
अभ्यासः (Exercise)
प्रश्न 1: उच्चारणं कुरुत-
दुर्भिक्षे-अकाल पढ़ने पर राष्ट्रविप्लवे - देश पर संकट आने पर
विश्वबन्धुत्वम्- विश्व के प्रति भाईचारा विश्वसन्ति- विश्वास करते हैं
उपेक्षाभावाम् - उपेक्षा का भाव विद्वेषस्य- द्वेष का
ध्यातव्यम्- ध्यान रखना चाहिए दुःखभाक्- दुख का भागी
प्रदर्शयन्ति- प्रदर्शित करते हैं।
विद्यार्थी इसका उच्चारण करें।
प्रश्न 2: मञ्जूषातः
समानार्थकपदानि चित्वा लिखत-
परस्य, दुःखम्, आत्मानम्,
बाधितः, परिवारः, सम्पन्नम्, त्यक्त्वा, सम्पूर्णे
स्वकीयम् ...........................
ख अवरुद्धः ...........................
ग) कुटुम्बकम् ...........................
अन्यस्य ...........................
अपहाय ...........................
च) समृद्धम् ...........................
छ) कष्टम् ...........................
ज)
निखिले ...........................
उत्तराणि:
क) स्वकीयम् आत्मानम् - (अपना)
ख)
अवरुद्धः बाधितः - (रोकना)
ग)
कुटुम्बकम् परिवारः - (परिवार )
घ)
अन्यस्य परस्य (दूसरे का)
ङ) अपहाय त्यक्त्वा (छोड़ कर)
च)
समृद्धम् सम्पन्नम् (अमीर)
छ) कष्टम् दुःखम् (दुख)
ज) निखिले सम्पूर्णे (सारे)
प्रश्न 3
: रेखाङ्कितानि
पदानि संशोध्य लिखत–
(क)
छात्राः क्रीडाक्षेत्रे कन्दुकात् क्रीडन्ति।
(ख)
ते बालिकाः मधुरं गायन्ति।
(ग)
अहं पुस्तकालयेन पुस्तकानि आनयामि।
(घ)
त्वं किं नाम?
(ङ)
गुरुं नमः।
उत्तराणि:
(क) छात्रा: क्रीडाक्षेत्रे कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(ख) ता:
बालिका: मधुरं गायन्ति।
(ग) अहं पुस्तकालयात्
पुस्तकानि आनयामि।
(घ) तव किं नाम?
(ङ) गुरवे
नम:।
प्रश्न 4: मञ्जूषातः विलोमपदानि चित्वा लिखत–
अधुना,
मित्रतायाः, लघुचेतसाम्, गृहीत्वा, दुःखिनः, दानवाः
क)
शत्रुतायाः ...........................
ख) पुरा ...........................
ग) मानवाः ...........................
घ) उदारचरितानाम् ...........................
ङ) सुखिनः ...........................
च)
अपहाय ...........................
उत्तराणि:
क) शत्रुतायाः (शत्रुता) - मित्रतायाः (मित्रता का)
ख) पुरा (पहले) - अधुना (अभी)
ग)
मानवाः (मानव) - दानवाः (दानव)
घ)
उदारचरितानाम् (बड़े दिल वालों का) - लघुचेतसाम् (छोटे दिल वालों का)
ङ) सुखिनः (सुखी) - दुःखिनः (दुखी)
च)
अपहाय (छोड़ कर) - गृहीत्वा (ले कर)
प्रश्न 5: अधोलिखितपदानां
लिङ्गं, विभक्तिं
वचनञ्च लिखत-
पदानि लिङ्गम् विभक्तिः वचनम्
क) बन्धुः ................ ................ ................
ख) देशान् .................. .................. ..................
ग) घृणायाः .................. ................. ...............
घ) कुटुम्बकम् ................. .................. ..................
ङ)
रक्षायाम् .................. .................. ..................
च)
ज्ञानविज्ञानयोः ............... ................ ..................
उत्तराणि:
पदानि लिङ्गम् विभक्ति: वचनम्
ख) देशान्- पुँल्लिङ्गम् द्वितीया बहुवचनम्
ग) घृणाया:- स्त्रीलिङ्गम् पञ्चमी/ षष्ठी एकवचनम्
घ) कुटुम्बकम्- नपुंसकलिङ्गम् प्रथमा/द्वितीया एकवचनम्
ङ) रक्षायाम्- स्त्रीलिङ्गम् सप्तमी एकवचनम्
च) ज्ञानविज्ञानयोः- नपुंसकलिङ्गम् सप्तमी द्विवचनम्
प्रश्न 6:
कोष्ठकेषु दत्तेषु शब्देषु
समुचितां विभक्तिं योजयित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क)
विद्यालयम् उभयतः वृक्षाः सन्ति। (विद्यालय)
.................... उभयतः
गोपालिकाः। (कृष्ण)
(ख)
ग्रामं परितः गोचारणभूमिः। (ग्राम)
.................... परितः
भक्ताः। (मन्दिर)
(ग)
सूर्याय नमः। (सूर्य)
................ नमः।
(गुरु)
(घ)
वृक्षस्य उपरि खगाः। (वृक्ष)
................ उपरि
सैनिकः। (अश्व)
उत्तराणि:
(क) विद्यालयम् उभयत: वृक्षा: सन्ति। (विद्यालय)
कृष्णम् उभयत: गोपालिका:। (कृष्ण)
(ख) ग्रामं परित: गोचारणभूमि:। (ग्राम)
मन्दिरं परित: भक्ता:। (मन्दिर)
(ग) सूर्याय नम:। (सूर्य)
गुरवे नम:। (गुरु)
(घ) वृक्षस्य उपरि खगा:। (वृक्ष)
अश्वस्य उपरि सैनिक:। (अश्व)
प्रश्न 7:
कोष्ठकात् समुचितं पदं
चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत-
(क)
.................... नमः। (हरिं/ हरये) (“नमः” शब्द से पहले “चतुर्थी” विभक्ति का प्रयोग होता है।)
(ख)
.................... पारितः कृषिक्षेत्राणि सन्ति। (ग्रामस्य/
ग्रामम्) (“परितः” शब्द से पहले “ द्वितीया” विभक्ति का प्रयोग होता है।)
(ग)
.................... नमः। (अम्बायाः/ अम्बायै) (“नमः” शब्द से पहले “चतुर्थी” विभक्ति का प्रयोग होता है।)
(घ)
.................... उपरि अभिनेता अभिनयं करोति। (मञ्चस्य/
मञ्चम्) (“उपरि” शब्द से पहले “षष्ठी” विभक्ति का प्रयोग होता है।)
(ङ)
................ उभयतः पत्रौ स्तः। (पितरम्/
पितुः) (“उभयतः” शब्द से पहले “ द्वितीया” विभक्ति का प्रयोग होता है।)
उत्तराणि:
(क) हरये नम:। (हरिं/ हरये)
(ख) ग्रामम् परित: कृषिक्षेत्राणि सन्ति। (ग्रामस्य/ ग्रामम्)
(ग) अम्बायै नम:। (अम्बाया:/ अम्बायै)
(घ) मञ्चस्य उपरि अभिनेता अभिनयं करोति। (मञ्चस्य/ मञ्चम्)
(ङ) पितरम् उभयत: पुत्रौ स्त:। (पितरम्/ पितु:)
-----------------------------------------------------------
ध्यातव्यम्
विभक्तयः
1.कारकविभक्तयः।
2. उपपदविभक्तिः।
क्रियामाधृत्य यत्र द्वितीया-तृतीयाद्याः विभक्तयः भवन्ति, ताः ‘कारकविभक्तयः’ इत्युच्यन्ते।
क्रिया के आधार पर जहां (जब) द्वितीया, तृतीया आदि विभक्ति होती हैं उन्हें कारक विभक्ति कहते हैं।
यथा- रामः ग्रामं गच्छति। बालकाः यानेन यान्ति इत्यादयः।।
(यहां गच्छती क्रिया के होने से ग्राम शब्द में द्वितीय विभक्ति का प्रयोग कर ग्राम रूप बना है )
—————————-2. उपपदविभक्तिः
पदमाश्रित्य प्रयुक्ता विभक्तिः ‘उपपदविभक्तिः’ इत्युच्यते।
पद (शब्द) के आधार पर प्रयोग की जाने वाली विभक्ति उपपद विभक्ति कहलाती है
यथा-
ग्रामं परितः वनम्।
रामेण सह लक्ष्मणः
गच्छति।
अत्र ‘परितः’ इति योगे ग्रामपदात् द्वितीया तथा च
यहां परित: शब्द होनेके कारण (उससे पहले वाले शब्द) ग्राम शब्द में द्वितीया विभक्ति
‘सह’ इति योगे रामपदात् प्रयुक्ता तृतीया उपपदविभक्तिः अस्ति।
और सह शब्द होने से (उससे पहले वाले शब्द) राम शब्द में तृतीया विभक्ति का प्रयोग रामेण हुआ है।
Comments
Post a Comment