8.1 LP Bridge Course पाठ योजना (Lesson Plan) विषयः संस्कृतम् कक्षा: अष्टमी (VIII) पाठ संख्या: १ पाठ शीर्षकः उच्चारणस्थानानि

 

पाठ योजना (Lesson Plan)

विषयः संस्कृतम्

कक्षा: अष्टमी (VIII)

पाठ संख्या: १

पाठ शीर्षकः उच्चारणस्थानानि

अवधिः: २ पाठ कालाः

---

1. संकल्पनाः (Concepts)

• उच्चारणस्थानानां परिज्ञानम् (Understanding of Articulation Points)
• उच्चारणस्थानस्य प्रकाराः (Types of Articulation Points) – कण्ठः, तालु, मूर्धा, दन्ताः, ओष्ठाः इत्यादयः।
• वर्णानां वर्गीकरणम् (Classification of Sounds Based on Pronunciation)
• भाषा-उच्चारणे उच्चारणस्थानानां महत्त्वम् (Importance of Pronunciation in Language)

---

2. अधिगम-परिणामाः (Learning Outcomes - NCERT)

पाठस्य अध्ययनानन्तरं छात्राः—
✅ विभिन्न उच्चारणस्थानानि ज्ञास्यन्ति।
✅ वर्णानां उच्चारणस्थानानि भेदयितुं शक्नुवन्ति।
✅ भाषा-शुद्धतायाः महत्त्वं अवगमिष्यन्ति।
✅ स्वस्वरस्य शुद्ध उच्चारणं कर्तुं प्रयासं करिष्यन्ति।
✅ संस्कृत-हिन्दी-इंग्लिश भाषासु उच्चारणस्य तुलनात्मक ज्ञानं प्राप्त्वा भाषायाः उत्कृष्ट प्रयोगं करिष्यन्ति।

---

3. शिक्षण-शिक्षण रणनीतयः (Pedagogical Strategies)

1. प्रत्यक्ष प्रदर्शनम् (Demonstration Method) – शिक्षकः उच्चारणस्थानानि प्रत्यक्षतः प्रदर्शयेत्।
2. दृश्य-श्रव्य साधनानि (Audio-Visual Aids) – ऑनलाइन वीडियो, ऐप्स, PPT प्रयोगः।
3. वार्तालाप-पद्धतिः (Discussion Method) – छात्राः स्वनिर्मित प्रश्नानाम् उत्तराणि चिन्तयन्तु।
4. अभिनय-पद्धतिः (Role-Play Method) – छात्राः भिन्न-भिन्न उच्चारणस्थानानि प्रयोगं कृत्वा शिक्षिष्यन्ते।
5. क्रीड़ायाः माध्यमेन शिक्षणम् (Game-Based Learning) – वर्णानां उच्चारणस्थानानि ज्ञात्वा 'Sorting Game' खेलन्तु।

---

4. अन्यविषयैः सह एकीकरणम् (Integration with Other Subjects)

• हिन्दी एवं अंग्रेजी: वर्णोच्चारणस्य तुलनात्मक अध्ययनम्।
• विज्ञानम्: उच्चारणे स्वरयन्त्रस्य (Vocal Cord) भूमिका।
• संगीतम्: उच्चारणस्थानेषु नादसंयोगः।
• भूगोलः: विभिन्न प्रदेशेषु उच्चारणभेदाः।

---

5. मूल्याङ्कनम् (Assessment - Item Format)

✅ प्रश्नोत्तरम्: 'ओष्ठ्यवर्णाः के? 'कण्ठतालव्यः' वर्णः कः?'
✅ रिक्तस्थानपूरणम्: 'क्' वर्णस्य उच्चारणस्थानं ___ अस्ति।
✅ समीकरणम्: उच्चारणस्थानानि – (1) कण्ठः, (2) ___, (3) मूर्धा, (4) ___, (5) ओष्ठः।
✅ चित्रानुसारं लेखनम्: चित्रं दृष्ट्वा वर्णस्य उच्चारणस्थानं लिखतु।
✅ उच्चारण-परीक्षा: प्रत्येकः छात्रः पाँच वर्णानां शुद्ध उच्चारणं करिष्यति।

---

6. संसाधनानि (Resources - Digital & Physical)

📖 पाठ्यपुस्तकम्: NCERT Bridge Course संस्कृतम्।
📺 ऑडियो-वीडियो सामग्री: उच्चारणस्थानानां विषयक YouTube वीडियो।
🎨 शिक्षण-सामग्री: चार्ट्स, उच्चारणस्थानमण्डलम् (Articulation Chart)।
📱 ऐप्स/तकनीकी साधनाः: संस्कृत ध्वनि-विश्लेषण ऐप्स, ऑनलाइन अभ्यासपत्रिका।

---

7. २१वीं सदी की कौशलाः / नैतिक शिक्षा / व्यावसायिक कौशलाः

🚀 21st Century Skills:

• संवाद-कौशलम् (Communication Skills) – शुद्ध उच्चारणं।
• सृजनात्मकता (Creativity) – भाषा प्रयोगे नवीनता।
• संवाद-कला (Public Speaking) – वर्णोच्चारणे स्पष्टता।

🧭 मूल्यशिक्षा (Value Education):

• भाषा-संरक्षणस्य महत्त्वम्।
• संस्कृतस्य उन्नतिः।

💼 व्यावसायिक कौशलाः (Vocational Skills):

• स्वर-अभिनयः (Voice Acting)
• ध्वनि-अभिलेखनम् (Sound Recording)
• वक्तृत्व-कला (Public Speaking)

---

8. विस्तारः / यथार्थ जीवन उपयोगः (Extension/Real-Life Applications)

🌍 भाषा-शुद्धतायाः महत्त्वम्: विविध भाषासु उच्चारणस्य प्रभावः।
🎤 वक्तृत्व-कला (Oratory Skills): शुद्ध उच्चारणस्य प्रभावशाली संवादे योगदानम्।
🎭 नाट्यशिक्षायाम् उपयोगः: संस्कृत-नाट्ये शुद्ध उच्चारणस्य उपयोगः।

---

उपसंहारः (Conclusion)

सर्वे छात्राः उच्चारणस्थानानां सम्यक् ज्ञानं प्राप्त्वा भाषायाः उत्कृष्ट प्रयोगं कर्तुं समर्थाः भविष्यन्ति। एषः पाठः भाषाज्ञानस्य आधारं दृढं करिष्यति।

---

यह पाठ योजना NEP 2020 के अनुसार अभ्यासाधारित, संवादात्मक, एवं प्रायोगिक बनाई गई है। इससे छात्रों में भाषा कौशल, संचार, एवं आत्मविश्वास का विकास होगा।