6.11.1 कक्षा/ Class- VI/6 संस्कृतम्/ Sanskrit पाठ / Lesson- 11 पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि / Prithivyaam Trini Ratnaani

 6.11.1 कक्षा/ Class- VI/6 

   संस्कृतम्/ Sanskrit   

    पाठ  /  Lesson- 11

  पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि  / Prithivyaam Trini Ratnaani

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि, जलम् अन्नं सुभाषितम् ।

 मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।।

पदच्छेद:-  

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि जलम् अन्नम् सुभाषितं मूढैः पाषाण – खण्डेषु रत्न – संज्ञा विधीयते ।

अन्वयः – 

पृथिव्यां जलम् अन्नं सुभाषितम् (इति) त्रीणि रत्नानि (सन्ति) । मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते । 

भावार्थ:-

पृथिव्यां त्रीणि रत्नानि सन्ति । तानि रत्नानि जलम् अन्नं सुभाषितं च भवन्ति । किन्तु मूर्खजना: तु पाषाणखण्डान् रत्नानि इति वदन्ति । 

शब्दार्था:-

पृथिव्याम् – पृथ्वी पर ।

त्रीणि-तीन ।

मूढैः – मूर्ख लोगों के द्वारा।

पाषाण – पत्थर |

संज्ञा – नाम |

 सरलार्थ -   

पृथिवी पर जल, अन्न और सुभाषित – ये तीन ही रत्न हैं। मूर्ख लोगों के द्वारा (हीरा, मोती, पुखराज आदि) पत्थर के टुकड़ों का नाम ‘रत्न’ दिया गया है।

अयं निजः परो वेति गणना लघुचेतसाम् ।

उदारचरितानां तु वसुधैव कुटुम्बकम् ॥

पदच्छेद:- अयं निजः परः वा इति गणना लघुचेतसाम् उदारचरितानां तु वसुधा एव कुटुम्बकम्।

अन्वयः – अयं निजः परः वा इति गणना लघुचेतसां (जनानां भवति) । उदारचरितानां (जनानां) तु वसुधा एव कुटुम्बकम् (भवति)।

भावार्थ:- एषः स्वजनः अस्ति, एषः च परः जनः अस्ति इति एतादृशं चिन्तनं तु सङ्कुचितभावयुक्तानां जनानां भवति । येषाम् उदारस्वभावः अस्ति तेषां कृते तु सम्पूर्णा पृथ्वी एव परिवारः भवति ।

शब्दार्था:-

निजः – मेरा |

परः – पराया ।

लघु – छोटा ।

चेतसाम् – दिल वाले |

वसुधा – पृथ्वी ।

एव – ही।

 सरलार्थ - 

यह मेरा है, यह पराया है – ऐसी सोच (गणना) छोटे दिल वाले (लोगों) की होती है । उदार हृदय वालों के लिए (सम्पूर्ण) पृथ्वी ही परिवार है।