7.8.2 कक्षा- सप्तमी, विषय:- संस्कृतम् पाठः -8, हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः Class- 7th, Subject - Sanskrit, Lesson-8, Hitam Manohari Ch Durlabham Vach NCERT - दीपकम् / Deepakam

 7.8.2 कक्षा- सप्तमी,  विषय:- संस्कृतम्

            पाठः -8,  हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः

     Class- 7th,  Subject - Sanskrit,  

Lesson-8,    Hitam Manohari Ch Durlabham Vach 

           NCERT -  दीपकम् / Deepakam              

       ************************************ 

अभ्यास प्रश्न 

१. अधोलिखितानि वाक्यानि पठित्वा ‘आम्’ अथवा ‘न’ इति वदन्तु लिखन्तु च ।

(क) किं वयं पृथिव्याः पुत्राः पुत्र्यः च स्म: ।

उत्तरः आम्

(ख) किं रत्नम् अन्विष्यति ।
उत्तरः न  

(ग) किं शीलं श्रेष्ठम् आभूषणम् अस्ति ।
उत्तरः आम्

(घ) किं शरीरम् आद्यं धर्मसाधनम् ।

उत्तरः आम्

(ङ) किं गुणानां सर्वदा एव आदरः भवति ।
उत्तरः आम्

(च) किं क्रियाशीलः एव विद्वान् भवति ।

उत्तरः आम्

(छ) किम् अस्माभिः केवलं मनोरञ्जकानि वाक्यानि वक्तव्यानि ।

उत्तरः न

(ज) यः सदा सुखम् इच्छति, किं सः विद्यां प्राप्नोति ।

उत्तरः न

 

२. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु-

          (पाठ के आधार पर प्रश्नों के उत्तर एक पद में दीजिए।)

(क) आद्यं धर्मसाधनं किम् ?
उत्तरः शरीरम्

(ख) कीदृशं वचः मा ब्रूहि ?
उत्तरः दीनम्

(ग) श्रेष्ठम् आभूषणं किम् अस्ति ?
उत्तरः शीलम्

(घ) सर्वेषां मनुष्याणां माता का अस्ति ?
उत्तरः पृथ्वी

(ङ) रत्नानाम् अन्वेषणं के कुर्वन्ति ?
उत्तरः ग्राहकाः

३. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु ।

             (पाठ के आधार पर प्रश्नों के उत्तर पूर्णवाक्य में दीजिए।)

(क) कः विद्वान् अस्ति?
उत्तरः अर्जितस्य ज्ञानस्य जीवने आचरणेन, व्यवहारे प्रयोगेण च एव मनुष्यः वास्तविकः बिद्वान् भवति न तु केवलम् अध्ययनेव ।

(ख) गुणिषु पूजास्थानं किम् ?

उत्तरः गुणिषु पूजास्थानं गुणाः भवन्ति, न च लिङ्गम् न च वयः ।

(ग) कः विद्यां न प्राप्नोति ?
उत्तरः यः सदैव सुखम् इच्छति, परिश्रमं न करोति, अलसः अस्ति सः विद्यां न प्राप्नोति ।

(घ) मनुष्य: विद्याम् अर्थं च कथं साधयेत् ?
उत्तरः मनुष्यः ज्ञानं प्राप्तुं समयस्य निरन्तरम् उपयोगः करणीयः : एकस्य अपि क्षणस्य नाशः न करणीयः । एवम् एव यदिः धनस्य संग्रहं कर्तुम् इच्छति तर्हि सः निरन्तरं प्रत्येकं रुप्यकस्य सङ्ग्रहणं कुर्यात् । 

(ङ) कीदृशं वचनं दुर्लभम् ?
उत्तरः तादृशं वचनं दुर्लभं भवति यत् हितकारकम् अपि स्यात्, मनोरमम् अपि स्यात् ।

 

४. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुर्वन्तु । (रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए ।)

(क) शीलं परं भूषणम् ।

उत्तरः किं परं भूषणम् ?

(ख) मनुष्यः पृथिव्याः सन्तानः अस्ति ।

उत्तरः मनुष्यः कस्याः सन्तानः अस्ति ?

(ग) गुणिषु लिङ्गं वयः च न महत्त्वपूर्णम्।
उत्तरः केषु लिङ्गं वयः च न महत्त्वपूर्णम् ?

(घ) हितकारकं मनोहारि च वचः दुर्लभं भवति । उत्तरः
उत्तरः हितकारकं मनोहारि च किम् दुर्लभं भवति ?

५. पाठस्य आधारेण उदाहरणानुसारं समुचितं मेलनं कुर्वन्तु ।

              (पाठ के आधार पर उदाहरण के अनुसार उचित मिलान कीजिए।)
उत्तरः

(क) क्षणशः कणशः साधयेत्                 -      विद्याम् अर्थं च

(ख) सर्वश्रेष्ठम् आभूषणम्             -      शीलम्

(ग) रत्नं न अन्विष्यति, तत्         -      मृग्यते

(घ) आद्यं धर्मसाधनम्                -      शरीरम्

(ङ) हितकारकं मनोहारि च वचः    -      दुर्लभम्

(च) पूजास्थानम्                       -      गुणाः 

 

६. पाठात् अधोलिखितानां पदानां समानार्थकपदानि चित्वा लिखन्तु ।

              (पाठ से निम्नलिखित पदों के सामानार्थक पदों को चुनकर लिखिए |)
उत्तरः
(क) सुतः              -      पुत्रः

(ख) प्रथमम्          -      आद्यम्
(ग) धनम्              -      अर्थम्
(घ) अवस्था          -      वयः

(ङ) वचनम्            -      वचः
(च) आचरणम्        -      शीलम्

७. उदाहरणानुसारम् अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कित पदानां विभक्तिं निर्दिशन्तु ।

              (उदाहरणानुसार नीचे लिखे वाक्यों में रेखांकित पदों की विभक्ति बताइए।)

(क) माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः ।
उत्तरः षष्ठी विभक्तिः

(ख) गुणाः पूजास्थानं गुणिषु न च लिङ्गं न च वयः।
उत्तरः सप्तमी विभक्ति

(ग) शीलं परं भूषणम्।
उत्तरः प्रथमा विभक्ति

(घ) क्षणशः कणशश्चैव विद्याम् अर्थ च साधयेत् ।
उत्तरः द्वितीया विभक्ति

(ङ) सुखार्थिनः कुतो विद्या कुतो विद्यार्थिनः सुखम् ।
उत्तरः प्रथमा / द्वितीया विभक्ति

(च) हितं मनोहारि च दुर्लभं वचः ।
उत्तरः प्रथमा विभक्ति

 

८. यत्र अग्रे स्वरः अस्ति तत्र अनुस्वारस्य स्थाने ‘म्’ लिखित्वा वाक्यानि पुनः लिखन्तु ।

           (जिसके आगे स्वर है वहाँ अनुस्वार के स्थान पर ‘म्’ लिखकर वाक्य पुनः लिखिए।)

(कं) न रत्नं अन्विष्यति ।
उत्तरः न रत्नम् अन्विष्यति ।

(ख) शरीरं आद्यं खलु धर्मसाधनम् ।
उत्तरः शरीरम् आद्यं खलु धर्मसाधनम् ।

(ग) वयं अद्यतनं पाठं पठामः ।
उत्तरः वयम् अद्यतनं पाठं पठामः ।

(घ) त्वं अस्माकं गृहं आगच्छ।
उत्तरः त्वम् अस्माकं गृहम् आगच्छ ।

(ङ) अहं एकं प्रश्नं प्रष्टुं इच्छामि ।
उत्तरः अहम् एकं प्रश्नं प्रष्टुम् इच्छामि ।  

(च) गुणं अर्जयितुं अधिकं प्रयत्नं करोतु ।
उत्तरः गुणम् अर्जयितुम् अधिकं प्रयत्नं करोतु ।

-----------