हिन्दी संस्कृत Lesson Plan Class: 7th Subject: संस्कृत Topic: विश्वबंधुत्वम् Duration: 40 मिनट  --- 1. पाठ का सारांश (Gist of Lesson) विश्वबंधुत्वम् पाठ का मुख्य उद्देश्य छात्रों में वैश्विक भाईचारे, सद्भाव, और एकता का भाव विकसित करना है। यह पाठ मानवता की समानता, सहयोग और परस्पर समझ के महत्त्व को उजागर करता है। --- 2. क्षमताएँ/कौशल (Competencies/Skills) भाषा कौशल (पढ़ने, लिखने, और बोलने की क्षमता) विश्लेषणात्मक और आलोचनात्मक सोच सह-अस्तित्व और सहयोग की समझ रचनात्मक अभिव्यक्ति --- 3. लक्षित अधिगम परिणाम (Targeted Learning Outcomes) छात्र पाठ का अर्थ और संदेश समझ सकें। संस्कृत भाषा में नए शब्द और वाक्य संरचना सीख सकें। विश्वबंधुत्व की भावना को व्यवहारिक जीवन में लागू कर सकें। --- 4. अनुभवात्मक अधिगम गतिविधि (Experiential Learning Activity) छात्रों को एक समूह में विभाजित करें। प्रत्येक समूह विश्वबंधुत्व के विचारों पर एक चर्चा आयोजित करेगा और अपने अनुभव साझा करेगा। एक 'विश्वबंधु' पोस्टर बनाना जिसमें सहयोग और समानता को दर्शाने वाले चित्र और विचार हों। --- 5. कला/खेल आधारित गतिविधि (

 पाठ योजना: सावित्री बाई फुले (कक्षा VIII) Lesson Plan NEP,  Sanskrit Class 8,  Savitri Bai Phule  विषय: संस्कृत पाठ: सावित्री बाई फुले समय: 40-45 मिनट विशिष्ट शिक्षण उद्देश्यम्: 1. छात्राः सावित्री बाई फुले के जीवन व योगदानं संस्कृतं पठित्वा ज्ञास्यन्ति। 2. पाठस्य माध्यमेन छात्राः स्त्री-शिक्षायाः महत्वं अनुभविष्यन्ति। 3. संस्कृत भाषा में वाक्य रचना एवं शुद्ध उच्चारणं अभ्यासं करिष्यन्ति। --- शैक्षिक रणनीतयः (Pedagogical Strategies for Experiential Learning): 1. संवादात्मक पद्धतिः (Interactive Method): शिक्षकः पाठं प्रस्तुतं कुर्वन्ति, ततः छात्रैः चर्चां करिष्यन्ति। 2. प्रेक्षणात्मक अध्ययनः (Observation-based Learning): पाठानुसारं सावित्री बाई फुले के चित्रं अथवा वीडियों प्रदर्शयन्ति। 3. प्रायोगिक कार्यः (Experiential Learning): छात्रों द्वारा व्यक्तिगतं एवं समूहकार्यं आयोजनं। --- व्यक्तिगत/समूह गतिविधयः एवं प्रायोगिक शिक्षण: 1. व्यक्तिगतः: छात्राः पाठस्य संक्षेपं लेखं संस्कृतेन करिष्यन्ति। 2. समूहः: छात्रों द्वारा सावित्री बाई फुले के प्रमुख योगदानं मंच पर अभिनयं करिष्यन्ति। स्त्री शि

  6.9.2 कक्षा/  Class- VI/6     संस्कृतम्/ Sanskrit        पाठ  /  Lesson- 9  यो जानाति सः पण्डितः / yo na Jaanati Saha PanditH वयम् अभ्यासं कुर्म:      १ पाठस्य आधारेण निम्नलिखित प्रश्नानाम् एकपदेन उत्तरं लिखन्तु।  क) भोजनान्ते पातु योग्यं किम्? ख सर्वदेवानां वन्दनीय: क:?  ग) जयन्तः कस्य सुत:? घ) लंड्कायां मिलित्वा कस्य पूर्णरूपम् अस्ति? उत्तरम्-  (क) तक्रम्  (ख) मृत्युञ्जय: (ग) इन्द्रस्य (घ) कुम्भकर्ण: २ पाठस्य आधारेण निम्नलिखितानां प्रश्नानाम् पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखन्तु। (क)  विष्णुपदं कथं प्रोक्तम्? (ख) कस्य आदि: अन्तः च 'न' अस्ति? (ग) नरः काश्यां किम् इच्छाति? (घ) कुलालस्य गृहे अर्धं किम् अस्ति? उत्तरम्- (क) विष्णुपदं दुर्लभम् प्रोक्तम्। (ख) 'न्यनम्' अस्य पदस्थ आदिः अन्त च  'न' अस्ति।  (ग) नर: काश्यां मृत्युम्/ मोक्षम् इच्छति।  (घ) कुलालस्य गृहे अर्धं कुम्भं अस्ति।  ३. अधोलिखितानि शब्दरूपाणि पठन्तु अवगच्छन्तु स्मरन्तु च। ४ उदाहरणानुसारं वाक्यानि लिखन्तु।  यथा - विद्यालयः" छात्रः विद्यालयस्य छात्रः गच्छति । (क) द्विचक्रिका चक्रम्  ................ भ

  6.8.2 कक्षा/  Class- VI/6     संस्कृतम्/ Sanskrit        सप्तम /  Lesson- 8 बुद्धि: सर्वार्थसाधिका:  / Bhudhi Sarvarth Sadhika वयम् अभ्यासं कुर्म:      १ पाठस्य आधारेण अधोलिखिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु। क) सरोवरस्य तीरे सुकोमलभूमौ बिलेषु के निवसन्ति? (ख) केषां परिभ्रमणेन शशका: क्षतविक्षता: मृताः च भवन्ति? (ग) शशकराज: कस्य समीपं गच्छति? (घ) के स्वमतं प्रकाशयन्ति? ङ) क: चन्दरं नमति? च) के सुखेन तिष्ठन्ति? उत्तरम्-  ( क) शशका: (ख) गजानाम्  (ग) गजराजस्य (घ) शशका: (ङ) गजराज: (च) शशका: २. पूणंवाक्येन उत्तराणि लिखन्तु। क) चन्द्रः कदा प्रसन्न: भवति? ख) सायङकाले केषां सभा भवति? (ग) शशका: किमर्थम् उपायं चिन्तयन्ति? (घ) चन्दर: केन नाम्ना प्रसिद्ध: अस्ति?  (ङ) आम् चन्द्रस्य दर्शनाय आवाम् अधुना एव सरोवरं प्रति चलावः" इति क: कथयति? उत्तर:  (क) यदा शशका: जीवन्ति तदा एव चन्द: प्रसन्न: भवति।  (ख) सायङ्काले शशकानां सभा भवति।  (ग) शशका: स्वरक्षार्थम् उपायं चिन्तयन्ति।  (प) चन्द्र: 'शशाङ्क:' इति नाम्ना प्रसिद्धः अस्ति।  (ङ) "आम्, चन्द्रस्य दर्शनाय आवाम् अधुना एवं सरोवर प्

  6.7.2 कक्षा/  Class- VI/6     संस्कृतम्/ Sanskrit        सप्तम /  Lesson- 7 अतिथि देवो भव:  / Atithi  Devo Bhav  वयम् अभ्यासं कुर्म:      (क) राधिका कथं चलति स्म ? उत्तरः कूर्दमाना।   (ख)  कति अतिथयः सन्ति?  उत्तरः पञ्च ।  (ग) कां दृष्टवा शावकाः भीता: न भवन्ति ?  उत्तरः राधिकाम्।  (घ) मार्जा्या: कति शावकाः ? उत्तरः चत्वारः।  (ड) राधिका मार्जारये किं ददाति ? उत्तरः क्षीरम्।   च) चित्रवर्ण: क: अस्ति ? उत्तरः शबलः।  प्रश्न 2. पाठस्य आधारेण अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु  (पाठ के आधार पर अधोलिखित प्रश्षं के उत्तर पूर्ण वाक्य में लिखिए |)  (क) मार्जारीशावकानां नामानि कानि ?  (ख) राधिका मार्जारीशावकान् किं पाठयति ?  (ग) विशिष्टा: अतिथयः के?  (घ) पितामही राधिकां किं वदति? (ड) मार्जारी कदा राधिकाया: पृष्ठत: आगच्छते ?  (च) मार्जार्या: शावका: कीदृशा: सन्ति? उत्तरः  (क) मार्जारीशावकानां नामानि तन्वी, मृद्वी, शबल: भीम: च इति (ख) राधिका मार्जारीशावकान् पाठयति - जानन्ति किम् ? अतिथिदेवो भव। भवन्तः अपि वदन्तु - 'अतिथि देवो भव। (ग) काचित् मार्जारी तस्या: चत्वारः शावका: च

  6.6.2 कक्षा/  Class- VI/6    संस्कृतम्/ Sanskrit      पञ्चम: पाठ:/  Lesson- 6  सः  एव महान् चित्रकार:/  SaH Aiv Mahaan ChitrkaarH वयम् अभ्यासं कुर्म:      १ (क) पुष्पाणि  (ख) हरितेन (ग) हरित: (घ) परमेश्वर: (ङ) चित्रवर्णाशुका: २ पाठस्य आधारेण प्रश्नानाम् उत्तराणि पूर्णवाक्येन लिखन्तु । (पाठ के आधार पर प्रश्नों के उत्तर पूर्ण वाक्य में दीजिए।)  (क) आचायस्य प्रावारकस्य वर्ण: कः ?  उत्तरः आचार्यस्य प्रावारकस्य वर्ण: श्वेतः  (ख) कुत्र विविधेषु वर्णेषु पाटलपुष्पाणि सन्ति?  उत्तरः राष्ट्रपतिभवनस्य परिसरे विद्यमानम् अमृत-उद्याने विविधेषु वर्णेषु पाटलपुष्पाणि सन्ति । (ग) किं बहुवर्णमयम् इति मञ्जुलस्य अभिप्राय: ? उत्तरः इन्द्रधनुः बहुवर्णमयम् भवति इति मञ्जुलस्य अभिप्रायः । (घ) चित्रवर्णशुका: कीदृशा: भवन्ति ?  उत्तरः चित्रवर्णशुकानाम् पक्षाः नीलाः पीता: रक्ता:च भवन्ति । ड) कस्य कस्य वर्ण: कृष्णः? उत्तरः काकस्य पिकस्य च वर्णः कृष्णः। प्रश्न3. उचितवर्णेन सह शब्द योजयन्तु ।  (उचित रंग के साथ शब्ों को जोड़िए ।) रक्तवर्णः, नीलवर्णः, कृष्णवरणः, हरितवरण:, पीतवर्ण:, श्वेतवर्ण:, पाटलवर्णः, नीललोहितः   उ

  6.5.1 कक्षा/  Class- VI/6    संस्कृतम्/ Sanskrit      पञ्चम: पाठ:/  Lesson- 5  शूराः वयं धीराः वयम्/ ShuraH Vayam DheeraH Vayam      गीतकार ने अति सुन्दर एवं सरल विधि से कविता के माध्यम से भारतीयों के मूलभूत स्वभाव, संस्कार एवं दैवीय गुणों का वर्णन कर भारतीय बालकों को प्रेरित किया।       हम भारतीय शूर, वीर, धीर, गुणवान्, बलशाली, ऊर्जायुक्त, निर्भय, तेजयुक्त यानि सर्व सद्गुणों से युक्त हो ईश्वर से प्रार्थना करते हैं कि हे परमेश्वर ! सदा ही हमारा शुभ मंगल हो एवं युद्धक्षेत्र में विजयी हों। शब्दार्थ :  शूरा: – वीर, पराक्रमी । धीराः – धैर्यशाली । शोभनम् – बहुत अच्छा। श्रुतवान् – सुना । अस्तु – ठीक है। अद्य- आज । अहमपि – (अहम् + अपि) मैं भी । एतत् – यह । अत्र – यहाँ । वयम् – हम सब । केषाम् किसके । कृते – लिए । प्रयुक्त प्रयोग किया गया। सरलार्थ:- श्रीमान् ! मैंने आज ‘वीर हम धीर हम’ गीत सुना। अच्छा! बहुत अच्छा। श्रीमान् ! मैंने भी यह गीत सुना । सुन्दर गीत है। छात्रों ! ‘वीर हम धीर हम’ यहाँ ‘हम’ शब्द किसके लिए प्रयोग किया गया। भारतीयानां कृते – भारतीयों के लिए। अस्ति – है। चिन्तयामि – सोचती

6.5.2 कक्षा/  Class- VI/6    संस्कृतम्/ Sanskrit      पञ्चम: पाठ:/  Lesson- 5  शूराः वयं धीराः वयम्/ ShuraH Vayam DheeraH Vayam वयम् अभ्यासं कुर्म:      1. एतत् सम्पूर्णं गीतं सस्वरं गायन्तु लिखन्तु, कण्ठस्थं च कुर्वन्तु। २. पाठस्य आधारेण प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखन्तु । (कः) शूराः के? उत्तरम्: भारतीयाः/ वयम् (ख) वयं कीदृशमानसाः स्मः ? उत्तरम्: दृढ़मानसाः (ग) वयं कीदृशचिन्तकाः स्मः ? उत्तरम्: शुभचिन्तकाः (घ) वयं कुत्र अतिनिश्चलाः स्मः ? उत्तरम्: विजये (ङ) वयं विजयार्थिनः कुत्र याम: ? उत्तरम्: समराङ्गणम्  ३ उदाहरणानुसारम् अधोलिखितानां पदानां वचनपरिवर्तनं कुर्वन्तु ।  शूराः वयम् = ‘शूरः “अहम्’ वीराः वयम् – …………..। उत्तरम्: वीर: अहम् । (ख) ………….. = बलशालिनः …………. जयगामिनः । उत्तरम्: बलशाली जयगामी । (ग) दृढमानसाः = …………….. प्रियसाहसा: = …………..। उत्तरम्: दृढ़मानसः प्रियसाहसः।  ……….. = अतिभावुकाः शुभचिन्तका: = …………….। उत्तरम्: अतिभावुकः शुभचिन्तक:।  (ङ) धनकामना = …………… वञ्चना = ……………। उत्तरम्: धनकामना: वञ्चनाः। (च) ………… = वर्चस्वलाः ………… अतिनिश्चलाः । उत्तरम्: वर्चस्वल अतिनिश्चलः।‌ ४ क’

    6.4.2 कक्षा/  Class- VI/6    संस्कृतम्/ Sanskrit     तृतीय: पाठ:/  Lesson- 4 अहं प्रातः उत्तिष्ठामि/ Aham PrataH Uttithaami वयम् अभ्यासं कुर्म:      १. पट्टिकातः शिष्टाचारस्य पदानि चित्वा लिखन्तु।  कलहः,  गुरुवन्दनम्,  वृद्धसेवा, अतिथिसत्कारः, अहङ्कारः,  मातृप्रेम, पितृभक्तिः, ज्येष्ठेषु आदरः, कनिष्ठेषु प्रीतिः, परस्परद्वेषः,   बन्धुषु प्रीतिः असूया,  स्वाभिमानम्, परोपकारः,  प्राणिषु दया, प्रियवचनम्, हिंसा, सत्यकथनम्, सत्पात्रे दानम्,   सर्वेषु मैत्रीभावः,  अहिंसा,  समयपालनम् , स्वच्छता, प्रकृतिरक्षणम्।  भ्रातृषु भगिनीषु च स्नेहः उत्तरः   गुरुवन्दनम्, वृद्धसेवा, अतिथिसत्कारः,   मातृप्रेम, पितृभक्तिः, ज्येष्ठेषु आदरः, कनिष्ठेषु प्रीतिः, बन्धुषु प्रीतिः, स्वाभिमानम्, परोपकारः,  प्राणिषु दया, प्रियवचनम्,  सत्यकथनम्, सत्पात्रे दानम्,   सर्वेषु मैत्रीभावः, अहिंसा, समयपालनम् , स्वच्छता, प्रकृतिरक्षणम्।    भ्रातृषु भगिनीषु च स्ने हः।  २. उदाहरणानुगुणं समयं संख्याभि: लिखन्तु।     यथा - पादोन-सप्तवादनम्  ६:४५   सार्ध-दशवादनम्                १०:३०   दशवादनम्                      १०:००